Τι Κάνει το Παρατηρητήριο για τη Νομική Βοήθεια στην Ελλάδα
Το άρθρο υπογράφει η Κλειώ Παπαπαντολέων, δικηγόρος, Συντονίστρια του έργου «Παρατηρητήριο για τη Νομική Βοήθεια» και πρώην πρόεδρος της Ελληνικής Ένωσης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου για τη στήλη ΡΙΣΠΕΚΤ του Vice Greece.
Τον Μάιο του 2020 ξεκίνησε τη λειτουργία του το Παρατηρητήριο για τη Νομική Βοήθεια, το οποίο έχει φορέα υλοποίησης την Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, η οποία και γέννησε την ιδέα αυτή. Το έργο στοχεύει στην προώθηση και αναβάθμιση του θεσμού της νομικής βοήθειας στην Ελλάδα, δηλαδή της δωρεάν παροχής νομικής εκπροσώπησης σε ανθρώπους με χαμηλά εισοδήματα και σε ευάλωτες ομάδες.
Ο θεσμός της νομικής βοήθειας ρυθμίστηκε για πρώτη φορά στην Ελλάδα το 1999 για τις ποινικές διαδικασίες. Μετά από αλλεπάλληλες τροποποιήσεις, το πλαίσιο της νομικής βοήθειας στη χώρα μας διευρύνθηκε και πλέον καταλαμβάνει, υπό όρους και προϋποθέσεις, εκτός από τις ποινικές υποθέσεις και τις αστικές, και τις διοικητικές.
Το ενδιαφέρον του συγκεκριμένου έργου εστιάζεται στην παρατήρηση, καταγραφή και αξιολόγηση προβλημάτων καθώς και στη συλλογή ερευνητικών στοιχείων που αφορούν στην παροχή νομικής βοήθειας σε κατηγορούμενους για κακουργήματα. Το πεδίο, συνεπώς, του Παρατηρητηρίου είναι επικεντρωμένο στον ευαίσθητο χώρο της ποινικής δικαιοσύνης. Εκεί δηλαδή όπου διακυβεύονται μείζονα αγαθά για ένα πρόσωπο και πρωτίστως αυτό της ελευθερίας.
Η εγγύηση του δικαιώματος σε έννομη προστασία και δίκαιη δίκη, καθώς και η διαφύλαξη του τεκμηρίου αθωότητας, συνιστούν δομικά συστατικά στοιχεία ενός κράτους δικαίου και η απόλαυσή τους πρέπει να γίνεται χωρίς διακρίσεις και εξαιρέσεις, ανεξάρτητα από εισοδηματικά ή οικονομικά κριτήρια, όπως φυσικά και ανεξάρτητα από τη φυλή, το φύλο, τη σεξουαλική επιλογή και την καταγωγή ενός προσώπου.
Η νομική βοήθεια σε ποινικές υποθέσεις παρέχεται εδώ και χρόνια στη χώρα μας χωρίς εισοδηματικά κριτήρια και χωρίς διακρίσεις, σε κάθε πρόσωπο που εμπλέκεται σε υποθέσεις κακουργημάτων. Τα εισοδηματικά κριτήρια εξακολουθούν να ισχύουν για υποθέσεις μικρότερης βαρύτητας, σε κάθε περίπτωση πάντως, το εύρος που καλύπτει πλέον η δωρεάν παροχή νομικής βοήθειας είναι σαφώς μεγαλύτερο.
Είναι κοινή διαπίστωση όμως όλων των ανθρώπων που εμπλέκονται με την ποινική δικαιοσύνη (δικηγόρων, δικαστών, κατηγορουμένων) ότι το υπάρχον σύστημα νομικής βοήθειας έχει προφανώς ατέλειες, όχι μόνο σε επίπεδο νομοθετικό αλλά και σε επίπεδο εφαρμογής. Με δεδομένη συνεπώς την κομβική σημασία του συνηγόρου υπεράσπισης σε μια ποινική δίκη, ως συν-εγγυητή των δικαιωμάτων του κατηγορουμένου, και την ιδιαίτερη σπουδαιότητα που η δίκαιη δίκη έχει σε μια κοινωνία, κρίναμε ότι πρέπει να γίνει αφενός μια συστηματική καταγραφή των προβλημάτων που υπάρχουν στο πρακτικό επίπεδο και αφετέρου μια τεκμηριωμένη μελέτη προτάσεων, με βάση τα ερευνητικά δεδομένα που θα προκύψουν, ώστε σε συνεργασία με τους αρμόδιους φορείς, να καταθέσουμε μια πρόταση για την βελτίωση και την αναβάθμιση του θεσμού της νομικής βοήθειας.
Στόχος του προγράμματος αυτού δεν είναι ούτε να εξαντληθεί στην παρατήρηση και την καταγραφή, ούτε να φτιάξει ένα θεωρητικό ή καταγγελτικό πόνημα. Ο τελικός σκοπός του έργου είναι, μελετώντας τα προβλήματα που υπάρχουν στην πράξη, να κάνουμε ρεαλιστικές και βιώσιμες προτάσεις, οι οποίες θα μπορούν να εφαρμοστούν και να αντέξουν στο ποινικό μας σύστημα.
Ο τρόπος καταγραφής είναι απλός: Μέσω τριών έμπειρων νομικών, πραγματοποιείται καταγραφή της δικαστικής διαδικασίας σε υποθέσεις κακουργημάτων στην Αθήνα, σε πρώτο και δεύτερο βαθμό, όπου γίνεται χρήση του θεσμού της νομικής βοήθειας. Συνολικά θα καταγράψουμε 300 δίκες μέσα σε διάστημα ενός έτους. Οι δικηγόροι μας βρίσκονται μέσα στην αίθουσα διεξαγωγής της δίκης, από την αρχή έως το τέλος της και καταγράφουν τα ζητήματα που μας ενδιαφέρουν μέσω ενός -ανωνυμοποιημένου φυσικά- ερωτηματολογίου. Τα ζητήματα αυτά περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, ερωτήσεις για τη διαδικασία διορισμού συνηγόρου, τον τρόπο επικοινωνίας του συνηγόρου με τον κατηγορούμενο, τον χώρο και τον χρόνο προετοιμασίας του συνηγόρου. Επίσης, εάν ο συνήγορος προβάλει ισχυρισμούς για τον εντολέα του, αν προσκομίζει έγγραφα για την υπεράσπισή του, αν εξετάζει μάρτυρες κτλ. Ακόμη μας ενδιαφέρει και η καταγραφή του αποτελέσματος της δίκης, εάν δηλαδή ο κατηγορούμενος κρίθηκε αθώος ή ένοχος και εάν η ποινή ανεστάλη, καθώς και άλλα ποιοτικά χαρακτηριστικά (π.χ. εθνικότητα, φύλο, τυπολογία αδικημάτων κτλ).
Τα δεδομένα αυτά, όχι μόνο τα επεξεργαζόμαστε εμείς αλλά τα δίνουμε και σε μια εταιρεία επικοινωνίας, η οποία μας βγάζει στατιστικά και ποιοτικά στοιχεία, τα πρώτα μάλιστα στατιστικά θα αναρτηθούν στην ιστοσελίδα του Παρατηρητηρίου μέσα στις επόμενες μέρες. Παρά το γεγονός ότι ακόμα το δείγμα μας είναι πολύ μικρό για να βγάλει κανείς ασφαλή συμπεράσματα, διαφαίνονται συγκεκριμένα προβλήματα τα οποία αναδεικνύουν τόσο παθογένειες της ποινικής δικαιοσύνης συνολικά, όσο και ανεπάρκειες -κυρίως ποιοτικές- στην παροχή της νομικής βοήθειας. Είναι, για παράδειγμα, ενδεικτικό ότι το 86% των κατηγορουμένων που κάνουν χρήση δωρεάν νομικής βοήθειας είναι κρατούμενοι (ή και προσωρινά κρατούμενοι), ενώ, σχεδόν συντριπτικά, οι δικηγόροι της νομικής βοήθειας δεν προβάλουν νομικούς ισχυρισμούς προς υπεράσπιση των εντολέων τους. Υπάρχει συνεπώς πεδίο βελτίωσης ευρύτατο, ώστε η παροχή της νομικής βοήθειας να είναι ουσιαστική και όχι διακοσμητική και οι άνθρωποι που βρίσκονται σε δυσμενή οικονομική ή κοινωνική θέση να μπορούν να απολαμβάνουν με ίσο τρόπο τα πιο θεμελιώδη δικαιώματα που μια δημοκρατική κοινωνία κατοχυρώνει.
Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του προγράμματος Active Citizens Fund, το οποίο χρηματοδοτείται από την Ισλανδία, το Λιχτενστάιν και τη Νορβηγία, και είναι μέρος του χρηματοδοτικού μηχανισμού του Ευρωπαϊκού Οικονομικού Χώρου (ΕΟΧ) περιόδου 2014–2021, γνωστού ως EEA Grants. Τη διαχείριση της επιχορήγησης του προγράμματος Active Citizens Fund για την Ελλάδα έχουν αναλάβει από κοινού το Ίδρυμα Μποδοσάκη και το Solidarity Now.
