Τα δικαιώματα στην Τουρκία: οι αυτοεξόριστοι και η ελληνική έννομη τάξη
Θα ήθελα να ξεκινήσω με μερικές σύντομες αναφορές για την κατάσταση στην Τουρκία και στη συνέχεια θα κάνω κάποιες επισημάνσεις για το πώς αντανακλά αυτή η πραγματικότητα στην Ελλάδα, στους τούρκους αυτοεξόριστους και στην ελληνική έννομη τάξη.
Τα τελευταία χρόνια δεκάδες διανοούμενοι και δημοσιογράφοι έχουν φυλακιστεί, για λόγους που σχετίζονται είτε με «τρομοκρατία» είτε με προσβολή κρατικών λειτουργών, ιδίως δε προσβολή του Τούρκου Προέδρου. Περισσότερες από 3.000 ποινικές διώξεις έχουν γίνει κατά τη διάρκεια προεδρίας του Erdogan, ενώ μόνο το πρώτο εξάμηνο του 2015, πριν δηλ.το αποτυχημένο πραξικόπημα, ασκήθηκαν – σύμφωνα με στοιχεία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (Έκθεση 2015) και της Επιτροπής της Βενετίας- 962 διώξεις για προσβολή του Προέδρου. Σύμφωνα με την Έκθεση του Ειδικού Εμπειρογνωμόνα του ΟΗΕ για την ελευθερία γνώμης και έκφρασης,[1] η οποία δημοσιεύθηκε τον Ιούνιο του 2017, από τις 15 Ιουλίου 2016 μέχρι και τη σύνταξη της παρούσας έκθεσης, περισσότερο από 171 μέσα έκλεισαν, 231 δημοσιογράφοι συνελήφθησαν ενώ περισσότερο από 150 δημοσιογράφοι παρέμειναν φυλακισμένοι. Σχεδόν 10.000 δημοσιογράφοι και εργαζόμενοι των ΜΜΕ έχουν απολυθεί και οι άδειες τουλάχιστον 778 δημοσιογράφων έχουν ανακληθεί.
Ομοίως υπό διωγμό είναι και η ελευθερία στο διαδίκτυο. Νόμος που ψηφίστηκε τον Ιούνιο του 2016 επέτρεψε την αναστολή λειτουργίας ή το μπλοκάρισμα συνδέσεων σε καιρό πολέμου και εθνικής επείγουσας ανάγκης. Κατά το πρώτο εξάμηνο του 2016 η τουρκική κυβέρνηση απαίτησε από την εταιρία Twitter να αφαιρέσει ανηρτημένο περιεχόμενο περίπου σε 2.500 περιπτώσεις, επηρεάζοντας τους λογαριασμούς περίπου 15.000 χρηστών, παγκόσμιο ρεκόρ στα χρονικά. Σύμφωνα με την Έκθεση του Ειδικού Εμπειρογνώμονα του ΟΗΕ για την ελευθερία έκφρασης, το Δεκέμβρη του 2016 το Υπουργείο Εσωτερικών της Τουρκίας δήλωσε πως κατά το τελευταίο εξάμηνο οι αρχές διευρευνούσαν 10.000 άτομα σε σχέση με αναρτήσεις σε κοινωνικά μέσα δικτύωσης, είχαν προσαγάγει 3.710 άτομα για ανάκριση ενώ συνέλαβαν επισήμως 1.656 υπόπτους.[2]
Μετά την κήρυξη του καθεστώτος έκτακτης ανάγκης, δεκάδες χιλιάδες πολίτες έχουν συλληφθεί και τεθεί υπό κράτηση. Το ανώτατο χρονικό όριο κράτησης αυξήθηκε από τις 4 στις 30 ημέρες. Μέλη των οικογενειών υπόπτων επίσης συλλαμβάνονται και κρατούνται. Το δικαστικό σώμα χαρακτηρίζεται από διάχυτη έλλειψη ανεξαρτησίας για προφανείς λόγους: Με διάταγμα που θεσπίστηκε τον Ιούλιο 2016 η κυβέρνηση προέβη σε επανατοποθέτηση 3.750 δικαστών και εισαγγελέων, χωρίς διαφανή και αξιοκρατικά κριτήρια. Μετά το πραξικόπημα περισσότεροι από 2.700 δικαστές καθαιρέθηκαν ή συνελήφθησαν, συμπεριλαμβανόμενων δύο που ασκούσαν τη θητεία τους στο Συνταγματικό Δικαστήριο[3]. Σύμφωνα με την Έκθεση του Εμπειρογνώμονα για την ελευθερία έκφρασης, το Φεβρουάριο του 2017, 227 δικαστές και εισαγγελείς, επιπλέον, καθαιρέθηκαν από την Επιτροπή Δικαστών και Εισαγγελέων της χώρας, καθώς τα ονόματά τους περιλαμβάνονταν σε λίστες που είχαν προσαρτηθεί στα διατάγματα περί έκτακτης κατάστασης στη χώρα.[4]
Σε έκθεσή της η Διεθνής Επιτροπή Νομικών, καταγράφει αναλυτικά τις ελλείψεις και παρεκκλίσεις του τουρκικού συστήματος απονομής δικαιοσύνης σύμφωνα με έρευνα που διεξήχθη τον Δεκέμβριο 2015. Ειδικότερα, γίνεται λόγος για αθέμιτες επιρροές της εκτελεστικής εξουσίας στην ανεξαρτησία των δικαστικών λειτουργών, οι οποίες πλήττουν την ακεραιότητα και τη δίκαιη και αποτελεσματική άσκηση των καθηκόντων των Τούρκων δικαστών, με συνέπεια την αδυναμία αποτελεσματικής δικαστικής προστασίας από παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων[5]. Επισημαίνεται ότι αυτές οι επιρροές δεν είναι καινούριες στην Τουρκία και είναι ένα γνωστό φαινόμενο που διαρκεί, είναι όμως κρίσιμη η μετάβαση από ένα σύστημα πολιτικού επηρεασμού μέσω ευεργετημάτων ή/και απειλών, σε μια θεσμισμένη και ευθεία παρέμβαση από την εκτελεστική εξουσία με διατάγματα, συνταγματικές τροποποιήσεις και έκτακτα νομοθετήματα, με πολλαπλό έλεγχο των δικαστών είτε μέσω της συμμόρφωσής του προς το «δικαστικό ήθος» είτε μέσω αθέμιτης παρέμβασης και αλλοίωσης των εξετάσεων για δικαστές. Σύμφωνα με την Έκθεση του Ειδικού Εμπειρογνώμονα για την ελευθερία έκφρασης, από την κύρηξη της κατάστασης έκτατης ανάγκης της χώρας μέχρι το Δεκέμβριο του 2016, το Συνταγματικό Δικαστήριο της χώρας έλαβε 60.000 προσφυγές, οι περισσότερες εκ των οποίων αφορούσαν παράνομες και αυθαίρετες συλλήψεις και κρατήσεις και απολύσεις λόγω πολιτικών ή ιδεολογικών πεποιθήσεων.[6] Κατά την ίδια περίοδο περισσότερο από 36.000 άτομα φυλακίσθηκαν εν αναμονή της εκδίκασης της υποθέσεώς τους, και περισσότεροι από 110.000 άτομα απολύθηκαν από το δημόσιο τομέα. Ωστόσο, ο έλεγχος συνταγματικότητας των μέτρων που ελήφθησαν επί τη βάσει των ως άνω διαταγμάτων έχει γίνει –τουλάχιστον- ιδιαίτερα δυσχερής.
Ομοίως υπό πίεση είναι και οι δικηγόροι, κάποιοι εκ των οποίων είναι στις φυλακές επειδή υπερασπίστηκαν δήθεν «τρομοκράτες», ενώ σε κάθε περίπτωση που η κατάσταση που έχει διαμορφωθεί δημιουργεί σοβαρές αμφιβολίες και το εάν πράγματι μπορούν να ασκήσουν τα υπερασπιστικά τους καθήκοντα.
Στις 25 Ιουλίου 2016 και μερικές μέρες μετά την αρχική της δήλωση ότι ενδέχεται να παρεκκλίνει από την ΕΣΔΑ, η Τουρκία απέστειλε νέα επιστολή προς τον Γενικό Γραμματέα του Συμβουλίου της Ευρώπης δηλώνοντας ότι επικαλείται το άρθρο 15 της ΕΣΔΑ (παρέκκλιση σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης η οποία συνίσταται σε πόλεμο ή δημόσιου κινδύνου που απειλεί το έθνος).[7] Μέσα στην επιστολή αναφέρει ότι η «παρέκκλιση» δεν σημαίνει απαραιτήτως και αναστολή δικαιωμάτων, αλλά περιορισμό στην άσκηση συγκεκριμένων δικαιωμάτων με τρόπο αυστηρό το οποίο είναι ωστόσο αναγκαίο λόγω των επειγουσών συνθηκών. Έκτοτε και μέχρι σήμερα η τουρκική κυβέρνηση, δεν έχει προσδιορίσει επακριβώς τα άρθρα από τα οποία παρεκκλίνει, παρ’ ότι κοινοποιεί στο Συμβούλιο της Ευρώπης τα έκτακτα και εξαιρετικά διατάγματα του Υπουργικού Συμβουλίου που εκδίδονται στα πλαίσια της κατάστασης έκτακτης ανάγκης[8]. Περαιτέρω, την 21η Ιουλίου 2016 η τουρκική κυβέρνηση κοινοποίησε στον ΟΗΕ ότι «μπορεί» να παρεκκλίνει και από το ΔΣΑΠΔ[9].
Ο Ειδικός Απεσταλμένος των Ηνωμένων Εθνών για τα βασανιστήρια και κάθε άλλης μορφής σκληρής, απάνθρωπης και εξευτελιστικής μεταχείρισης ή τιμωρίας Nils Melzer, κατόπιν επίσκεψης που διενήργησε στην Τουρκία υποστήριξε ότι οι μεταρρυθμίσεις που έχει εισαγάγει η κυβέρνηση στις ποινικές διαδικασίες έχουν δημιουργήσει ένα περιβάλλον που παρέχει πρόσφορο πεδίο για την τέλεση βασανιστηρίων. ((Ο ίδιος συνομιλώντας με πολλούς κρατουμένους πληροφορήθηκε ότι οι τελευταίοι είχαν υποστεί βασανιστήρια είτε κατά την κράτησή τους αμέσως μετά το πραξικόπημα είτε λόγω αποδιδόμενου δεσμού τους με το ΡΚΚ στα νοτιοανατολικά της χώρας, καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι τις ημέρες και εβδομάδες που επακολούθησαν του δημοψηφίσματος οι αρχές προέβαιναν συστηματικά σε βασανιστήρια στις φάσεις κατά την έναρξη της κράτησης και ανάκριση. Ελάχιστοι από τα θύματα καταγγέλλουν την κακοποίηση που υπέστησαν στις αρχές ενώπιον φόβου αντιποίνων και λόγω έλλειψης εμπιστοσύνης στη διοίκηση”[10])). Ενόψει των μαζικών συλλήψεων που έχουν λάβει χώρα στο πλαίσιο της κατάστασης έκτακτης ανάγκης, ο Επίτροπος για τα Ανρθώπινα Δικαιώματα του ΟΗΕ επεσήμανε επίσης την σημασία τήρησης των διαδικαστικών εγγυήσεων σχετικά με το δικαίωμα σε δίκαιη δίκη και το τεκμήριο αθωότητας, καθώς και τη σημασία πρόσβασης ανεξάρτητων παρατηρητών σε χώρους κράτησης[11].
Αυτό είναι λοιπόν συνοπτικά το περιβάλλον στην Τουρκία.
Στην Ελλάδα υπάρχουν παραδοσιακοί δεσμοί με το τουρκικό κίνημα για τις δημοκρατικές ελευθερίες, αλληλεγγύη και κινητοποιήσεις για τούρκους και κούρδους πολιτικούς κρατούμενους. Και μάλιστα υπήρξαν περίοδοι που αυτό το ρεύμα ήταν τόσο δυνατό που μπορούσε στα ίσα να αντιμετωπίσει τις φωνές του εθνικισμού και της μισαλλοδοξίας.
Αυτή τη στιγμή σε κρίση είναι όχι μόνο η κατάσταση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην Τ αλλά και αυτό το κύμα αλληλεγγύης. Μιλώντας σήμερα σε αυτήν αίθουσα και με δεδομένο ότι έχουμε εκλογές του ΔΣΑ, θεωρώ ότι οι δικηγόροι πρέπει πιο ενεργά να εκφράσουμε την αλληλεγγύη μας τόσο στους συναδέλφους μας στην Τουρκία που υφίστανται διώξεις και αδυνατούν να ασκήσουν τα καθήκοντά τους, όσο και στους Τούρκους και Κούρδους αυτοεξόριστους εδώ, οι οποίοι είναι αιτούντες άσυλο, ζητείται η έκδοσή τους κ.ο.κ.
Θα ήθελα να επισημαίνω σύντομα τρία σημεία τα οποία δείχνουν την αλληλεπίδραση μεταξύ των δύο χωρών:
Το πρώτο είναι ότι τουλάχιστον όσον αφορά τις εκδόσεις, η ελληνική δικαιοσύνη, ιδίως σε ανώτατο επίπεδο, δηλαδή στον Άρειο Πάγο, έχει σταθεί στο ύψος περιστάσεων και έχει πράγματι λειτουργήσει ως εγγυητής και ασπίδα προστασίας για τα πρόσωπα αυτά. Θυμίζω την υπόθεση των 8 Τούρκων αξιωματούχων, για τους οποίους ο ΑΠ αποφάσισε τη μη έκδοση κρίνοντας ότι αυτή θα συνιστούσε κίνδυνο “για απάνθρωπη, ανηλεή και ανάλγητη μεταχείριση”, καθώς και κίνδυνο να υποστούν “…μειωτική της προσωπικότητας εξευτελιστική μεταχείριση που αντιβαίνει στο άρ. 3 της ΕΣΔΑ”, απόφαση που είχε ένα ειδικό βάρος λόγω ιδίως της μεγάλης πολιτικής πίεσης που ασκούσε η τουρκική πλευρά. Απόφαση για μη έκδοση εξέδωσε και πρόσφατα ο Άρειος Πάγος σε υπόθεση μέλους του HDP, δείχνοντας με αυτόν τον τρόπο ότι έχει διαμορφώσει μια σταθερή θέση όσον αφορά τόσο την έλλειψη διαδικαστικών εγγυήσεων που σχετίζονται με τη δίκαιη δίκη όσο και το καθεστώς κράτησης στις φυλακές.
Το δεύτερο σημείο, είναι το ζήτημα των επαναπροωθήσεων. Πριν από λίγους μήνες, ήρθαν καταγγελίες στην Ένωση ότι Τούρκοι διωκόμενοι στη χώρα τους και αιτούντες άσυλο εδώ, που προσπαθούσαν να διαφύγουν περνώντας τον Έβρο, συνελήφθησαν παράνομα από τις ελληνικές αρχές και παραδόθηκαν στις τουρκικές. Η Ένωση υπέβαλε μηνυτήρια αναφορά, ζητώντας την πλήρη διερεύνηση των περιστατικών, καθώς είναι προφανές ότι ζήτημα δεν ήταν απλώς η παραβίαση του διεθνούς κανόνα τη μη επαναπροώθησης. Το κρίσιμο είναι, ότι όταν γίνεται μια τέτοια ενέργεια σε βάρος ενός πολιτικού πρόσφυγα –όποιος και εάν είναι αυτός- ενεργοποιούνται μια σειρά από αποτελέσματα και συνέπειες σε βάρος της ζωής, της σωματικής και ψυχικής ακεραιότητας και της αξιοπρέπειάς του, τα οποία ούτε ανακαλούνται, ούτε αναιρούνται. Είναι κυριολεκτικά μη αναστρέψιμα. Κάποιοι από τους ανθρώπους που επαναπροωθήθηκαν, βρίσκονται μέχρι και σήμερα στη φυλακή, υπό αδιευκρίνιστες συνθήκες κράτησης, με πολύ περιορισμένη πρόσβαση σε δικηγόρο. Επειδή η οργάνωσή μας δεν είχε, από ένα χρονικό σημείο και μετά, καμία απολύτως πρόσβαση στα πρόσωπα αυτά, και επειδή οι δικηγόροι δεν θέλουν να επικοινωνούμε μαζί τους γιατί τους εκθέτουμε σε κίνδυνο, ζητήσαμε τότε την παρέμβαση της Διεθνούς Αμνηστίας στην Τουρκία, να μας συνδράμει προκειμένου να αποκτήσουμε δι’ αυτών, πρόσβαση στους κρατούμενους. Είναι χαρακτηριστικό, ότι την ημέρα που μίλησα με εκπρόσωπο της Αμνηστίας στο Λονδίνο μου είπε δεν ξέρω αν μπορούμε να βοηθήσουμε, μόλις ενημερωθήκαμε ότι συνέλαβαν τον Πρόεδρο του τούρκικου τμήματος.
Το τρίτο σημείο, έχει να κάνει με το προσφυγικό, το οποίο έχει σχεδόν με έναν μεταφυσικό τρόπο στοιχειώσει τα θέματα δικαιωμάτων σε πολλαπλά επίπεδα. Ο μπαμπούλας του πρόσφυγα και της αύξησης των ροών έχουν αλλοιώσει το πρίσμα μέσα από το οποίο βλέπουμε τα πράγματα. Με τον τρόπο αυτόν, συμμετέχουμε και μάλιστα ενεργά, σε μια εθελοτυφλούσα ευρωπαϊκή πρόσληψη των πραγμάτων που έχει αναγορεύσει την αυταρχική τουρκική ηγεσία σε ρυθμιστή ακόμα και του τρόπου που εμείς αντιλαμβανόμαστε βασικές αρχές του κράτους δικαίου. Έτσι, βάλαμε την Τουρκία να κάνει το μαντρόσκυλο των προσφύγων (όπως άλλωστε κάνουμε και με ασύνταχτα κράτη όπως η Λιβύη) και δώσαμε αντάλλαγμα τη δική μας σιωπή, τη δική μας ανοχή, τη δική μας αναγνώριση ότι αυτή η χώρα, μια αυταρχική χώρα που απαξιώνει συστηματικά και μαζικά αφενός ακόμα και τα πιο στοιχειώδη δικαιώματα και αφετέρου τους πιο βασικούς πολιτειακούς κανόνες, όπως αυτόν της διάκρισης των εξουσιών, μπορεί να είναι για οποιονδήποτε ασφαλής.
Κλείνοντας θα ήθελα να πω δυο λόγια για τους υπερασπιστές ανθρωπίνων δικαιωμάτων και τις οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων, οι οποίοι λοιδορούνται ακόμα στη χώρα μας. Θα δανειστώ τον όρο που χρησιμοποιεί για τους δημοσιογράφους εδώ και χρόνια το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο: τους ονομάζει «δημόσιους άγρυπνους φρουρούς» (watchdogs). Αυτόν τον ρόλο έχουν, ή τουλάχιστον, πρέπει να έχουν και οι οργανώσεις και οι άνθρωποί τους, ακόμα και εάν γίνονται δυσάρεστοι στην εξουσία, δυσάρεστοι σε συγκεκριμένα πρόσωπα, ακόμα και όταν η εξουσία δεν είναι αυταρχική αλλά δημοκρατική. Ο ρόλος μας δεν είναι απαλύνουμε τις δυσάρεστες συνέπειες κακών ή άδικων πολιτικών. Αυτή είναι η διαφορά μας από τη φιλανθρωπία. Ο ρόλος μας είναι να βάζουμε ερωτήματα και όρια, να προτείνουμε λύσεις, να ελέγχουμε και να πιέζουμε διαρκώς για τα βασικά προτάγματα που είναι η κοινωνική δικαιοσύνη, η ελευθερία και η ισότητα.
Συντάκτης: Κλειώ Παπαπαντολέων, Προέδρος ΔΣ ΕλΕΔΑ
*Εισήγηση στο πλαίσιο της εκδήλωσης με θέμα «Θεμελιώδη δικαιώματα, διώξεις και ελευθερία του λόγου στην Τουρκία σήμερα», που διοργάνωσε η Διεθνής Αμνηστία Ελλάδας και η Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (Τρίτη, 21 Νοεμβρίου 2017, ΔΣΑ, Αθήνα).
————–
[1] Report of the Special Rapporteur on the promotion and protection of the right to freedom of opinion and expression on his mission to Turkey, Advance unedited version, 7-06-2017, http://www.ohchr.org/EN/Issues/FreedomOpinion/Pages/Visits.aspx, παρα. 31.
[2] Ibid, παρα. 48.
[3] Freedom House, Freedom in the World 2017 – Turkey, 15 April 2017, available at: http://www.refworld.org/docid/58ff3e19f.html, Asylum Research Consultancy (ARC), Turkey Country Report, 15 December 2016, available at: http://www.refworld.org/docid/58529e5b4.html, Asylum Research Consultancy (ARC), Turkey Country Report – Update , 25 January 2017, available at: http://www.refworld.org/docid/5890c8d84.html
[4] Report of the Special Rapporteur on the promotion and protection of the right to freedom of opinion and expression on his mission to Turkey, Advance unedited version, 7-06-2017, http://www.ohchr.org/EN/Issues/FreedomOpinion/Pages/Visits.aspx, παρα. 70.
[5] International Commission of Jurists, Turkey: The judicial system in peril – A briefing paper, 2016. διαθ. σε: https://www.icj.org/wp-content/uploads/2016/07/Turkey-Judiciary-in-Peril-Publications-Reports-Fact-Findings-Mission-Reports-2016-ENG.pdf
[6] Report of the Special Rapporteur on the promotion and protection of the right to freedom of opinion and expression on his mission to Turkey, Advance unedited version, 7-06-2017, http://www.ohchr.org/EN/Issues/FreedomOpinion/Pages/Visits.aspx, παρα. 71.
[7] Turkey, Annex to the Notification JJ8190C Tr./005-192, ETS No. 5, Strasbourg, 25-07-2017, https://wcd.coe.int/com.instranet.InstraServlet?command=com.instranet.CmdBlobGet&InstranetImage=2930083&SecMode=1&DocId=2380796&Usage=2, σελ. 5.
[8] βλ. σχετικά http://www.coe.int/en/web/conventions/notifications
[9] βλ. σχετική ρηματική διακοίνωση σε: https://treaties.un.org/doc/Publication/CN/2016/CN.580.2016-Eng.pdf
[10] United States Department of State, 2016 Country Reports on Human Rights Practices – Turkey, 3 March 2017, available at: http://www.refworld.org/docid/58ec89b3a.html βλ. και Freedom from Torture, Turkey – Torture in Turkey: past, present and future?, April 2017, available at: http://www.refworld.org/docid/5911a7424.html , UN Committee Against Torture (CAT), Concluding observations on the fourth periodic reports of Turkey, 2 June 2016, CAT/C/TUR/CO/4, available at: http://www.refworld.org/docid/57a98fe64.html, Amnesty International, Turkey: Independent monitors must be allowed to access detainees amid torture allegations, 24 July 2016, available at: http://www.refworld.org/docid/57960de24.html, Asylum Research Consultancy (ARC), Turkey Country Report – Update , 25 January 2017, available at: http://www.refworld.org/docid/5890c8d84.html
[11] UN News Service, UN human rights chief urges Turkey to uphold rule of law in response to attempted coup, 19 Ιουλίου 2016, διαθ. σε: http://www.refworld.org/docid/578e37143.html
