Η Στέγαση είναι Ανθρώπινο Δικαίωμα
Η μη Διασφάλιση του είναι Ντροπιαστική για μια Πολιτισμένη Χώρα
Στα χρόνια της κρίσης η ελληνική κοινωνία βίωσε, με όρους στεγαστικών συνθηκών, έναν πολλαπλά αρνητικό αντίκτυπο. Τη στιγμή που τα στεγαστικά προβλήματα οξύνθηκαν, οι κοινωνικές πολιτικές και το επίπεδο διαβίωσης των πολιτών συρρικνώθηκαν εξαιτίας των πολιτικών λιτότητας που υιοθετήθηκαν. Ο συνδυασμός αυτού του επαχθούς μίγματος οδήγησε στη σοβαρή διεύρυνση των φαινομένων στεγαστικής επισφάλειας, τα οποία επιπροσθέτως ενισχύθηκαν από την παντελή έλλειψη δημόσιου αποθέματος κατοικίας. Αξιοσημείωτος αριθμός νοικοκυριών αντιμετωπίζει σημαντικές δυσχέρειες στην εξυπηρέτηση των στεγαστικών του δαπανών.
Σε αυτή τη συγκυρία οι απειλές που αφορούν στις δυνατότητες πρόσβασης σε αξιοπρεπείς στεγαστικές συνθήκες εντείνονται και από νέες, αναδυόμενες, προκλήσεις. Η διάδοση των πρακτικών της οικονομίας του διαμοιρασμού και της βραχυχρόνιας μίσθωσης (τύπου Airbnb), ο εγκλωβισμός των προσφυγικών ροών στη χώρα μας, καθώς και η δομική οπισθοχώρηση του θεσμικού πλαισίου προστασίας των πλειστηριασμών πρώτης κατοικίας για υπερχρεωμένα νοικοκυριά αποτελούν διαστάσεις που επιδεινώνουν μια, ήδη, εξαιρετικά κρίσιμη κατάσταση.
Μπροστά σε αυτές τις σημαίνουσες, επί τα χείρω, μεταβολές οι διαχρονικά υπολειμματικές και κατακερματισμένες στεγαστικές πολιτικές στα χρόνια της κρίσης δεν ανταποκρίνονται στα σημερινά μεγέθη των στεγαστικών προβλημάτων. Τη στιγμή που ολοένα περισσότερα νοικοκυριά απειλούνται από φαινόμενα στεγαστικής επισφάλειας ή από απώλεια στέγης, το φάσμα των κοινωνικών πολιτικών που διαμορφώνεται εξαντλείται στη διαχείριση των πιο ακραίων φαινομένων στεγαστικής περιθωριοποίησης. Το δίχτυ ασφαλείας τοποθετείται κάτω από το όριο της αξιοπρεπούς στεγαστικής διαβίωσης και αρκείται στη μερική υποστήριξη όσων καταλήγουν άστεγοι, με κύριο μέλημα τη διασφάλιση στοιχειώδους υλικής συνδρομής (σίτιση, κουβέρτες, φάρμακα). Οι κοινωνικές πολιτικές στέγασης ενεργοποιούνται, λοιπόν, σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης και με αποκλειστικό επίκεντρο τη διαχείριση της ακραίας φτώχειας.
Το επιχείρημα αυτό τεκμηριώνεται μέσα από την εξέταση των κυριότερων θεσμικών πρωτοβουλιών που ελήφθησαν στα χρόνια της κρίσης από το ελληνικό κράτος. Το πιο ενδεικτικό φαινόμενο είναι ότι το κέντρο βάρους έπεσε στη θεμελίωση υπηρεσιών έκτακτης ανάγκης (κέντρα ημέρας αστέγων, υπνωτήρια, λεωφορείο καθαριότητας και περίθαλψης αστέγων). Δίχως να παραγνωρίζεται η σημασία των υπηρεσιών έκτακτης ανάγκης υποστηρίζεται ότι πρέπει να τους αποδοθεί ο ρόλος που τους αναλογεί. Ρόλος που δεν πρέπει να είναι πρωταγωνιστικός, καθώς η πρόσβαση στη στέγη σε μια πολιτισμένη κοινωνία είναι ανθρώπινο δικαίωμα.
Πέρα από τις υπηρεσίες έκτακτης ανάγκης, στεγαστικές παρεμβάσεις με πιο διευρυμένα χαρακτηριστικά διαθέτουν μειοψηφική παρουσία. Το Πρόγραμμα ‘Στέγαση και Επανένταξη’ αποτέλεσε μια νησίδα στεγαστικής αισιοδοξίας στα χρόνια της κρίσης. Η ενσωμάτωση καινοτόμων στοιχείων (όπως ο συνδυασμός επιδοτούμενης κατοικίας και εργασίας, καθώς και η πλαισίωση του με δράσεις ψυχοκοινωνικής υποστήριξης) αποτέλεσε μια αξιοσημείωτη διαφοροποίηση στο, σε μεγάλο βαθμό, κατασταλτικό πνεύμα διαχείρισης της εξαθλίωσης. Πέρα από το περιορισμένο εύρος λειτουργίας του ‘Στέγαση και Επανένταξη’ οφείλει να επισημανθεί και ο γραμμικός / στατικός χαρακτήρας του, καθώς εμπεριείχε ενιαίες παροχές για μια ετερόκλητη ομάδα ωφελούμενων, όπως οι άστεγοι και οι στεγαστικά αποκλεισμένοι και όλες οι επιμέρους συνδυαστικές εκδοχές τους (βλ. τυπολογία ETHOS).
Μέσα από τον κύκλο συζητήσεων ‘Η Στέγαση ως Ανθρώπινο Δικαίωμα’ αναδείχθηκαν οι ιδιαίτερες εσωτερικές και ποικιλόμορφες δυναμικές των αιτίων πρόκλησης φαινομένων στεγαστικής επισφάλειας. Δεν είναι μόνο οι νεοάστεγοι που έχασαν το σπίτι τους εξαιτίας της οικονομικής κρίσης, της έλλειψης εισοδήματος και της αυξημένης ανεργίας. Είναι, επίσης, οι φτωχοί πολίτες που πλήττονται από πρόσθετες και ιδιαίτερες ευαλωτότητες. Ευαλωτότητες που πηγάζουν από διαστάσεις που ετεροκατασκευάζονται ως ‘διαφορετικές’ από το κυρίαρχο – και, άρα, κανονικό – όπως το φύλο και ο σεξουαλικός προσανατολισμός, η φυλή, η ψυχική και σωματική υγεία. Στα πολλαπλά πρόσωπα των φαινομένων έλλειψης στέγης και στεγαστικού αποκλεισμού πρέπει να δοθούν πολυδιάστατες – και όχι μονοδιάστατες – απαντήσεις με γνώμονα την αποτελεσματικότητα και την κοινωνική δικαιοσύνη.
Το πολυσύνθετο πλέγμα δράσεων που οφείλει να αναπτύξει μια οργανωμένη ευρωπαϊκή κοινωνία για τη δραστική αντιμετώπιση ενός προβλήματος που θίγει τα ανθρώπινα δικαιώματα πρέπει να ξεκινάει από την απάντηση στο παρακάτω ερώτημα: Πώς θα γίνει σεβαστό το δικαίωμα του ανθρώπου στη στέγαση; Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα απορρέει, πρωτίστως, από την πολιτική βούληση κάθε κυβέρνησης και από τον βαθμό ανοχής που επιδεικνύει στα φαινόμενα ακραίας εξαθλίωσης. Το τοπίο των στεγαστικών προβλημάτων στα χρόνια της κρίσης απαιτεί σχεδιασμό και πράξεις που οδηγούν στην υιοθέτηση άμεσων λύσεων.
Για τη δραστική καταπολέμηση προβλημάτων που θίγουν τα ανθρώπινα δικαιώματα, όπως αυτό της αστεγίας, είναι απαραίτητη η υιοθέτηση μιας ολιστικής προσέγγισης που θα συνδυάζει την πρόσβαση σε μορφές αυτόνομης και αξιοπρεπούς στέγασης με πρόσθετες κοινωνικές υπηρεσίες στοχευμένου χαρακτήρα, αναλόγως των αιτίων πρόκλησης της στεγαστικής επισφάλειας. Μια ολιστική προσέγγιση με αυτά τα χαρακτηριστικά μπορεί, μονάχα, να ενσαρκωθεί με τη μορφή μιας συνθετικής Εθνικής Στρατηγικής για την Αντιμετώπιση της Έλλειψης Στέγης και του Στεγαστικού Αποκλεισμού.
Η ανάπτυξη και υλοποίηση της Στρατηγικής οφείλει να ενσωματώνει ως προτεραιότητες δύο τουλάχιστον πυλώνες: τη διασφάλιση της στεγαστικής προστασίας παράλληλα με την προσφορά εξατομικευμένων υπηρεσιών κοινωνικής υποστήριξης. Σχετικά με τον πρώτο πυλώνα, η διασφάλιση της στεγαστικής προστασίας μπορεί να εκπληρωθεί με δύο διαφορετικούς τρόπους: αφενός με τη βιώσιμη ρύθμιση του Airbnb και την ενίσχυση της στεγαστικής προστασίας των υπερχρεωμένων νοικοκυριών. Αφετέρου, με την ανάπτυξη του θεσμού της κοινωνικής κατοικίας μέσω της άμεσης αξιοποίησης των κενών κτιρίων στο υπάρχον οικιστικό απόθεμα προχωρώντας σε πολλά άλλα βήματα στη συνέχεια (απαραίτητα κρίνονται η ανάπτυξη της προσέγγισης τύπου “Housing First”, ο επανασχεδιασμός των στεγαστικών προτύπων, η διεύρυνση των στεγαστικών αρμοδιοτήτων σε επίπεδο ΟΤΑ, η αντιμετώπιση της ενεργειακής φτώχειας και των ακατάλληλων συνθηκών στέγασης, κ.α).
Σχετικά με τον δεύτερο πυλώνα, οι δράσεις που αφορούν στην προστασία της πρώτης κατοικίας είναι κρίσιμο να πλαισιώνονται από υπηρεσίες κοινωνικής υποστήριξης με στόχο την εξατομικευμένη αντιμετώπιση των ιδιαίτερων κοινωνικών μειονεξιών κάθε ανθρώπου (ενδεικτικά υπηρεσίες κατάρτισης και απασχόλησης, υπηρεσίες ψυχικής υγείας, δράσεις πολιτισμικής εξοικείωσης, εκμάθησης της ελληνικής γλώσσας, κ.α.). Οι δύο αυτοί πυλώνες μπορούν να αποτελέσουν ένα σθεναρό αντίβαρο υπηρεσιών πρόληψης, εφάμιλλο στις δομικές πιέσεις που προξένησε η Μεγάλη Ύφεση του 2008.
Στη συναρμολόγηση της Στρατηγικής, οι υπηρεσίες έκτακτης ανάγκης και μεταβατικής φιλοξενίας δεν θα πρέπει να αποτελούν τίποτα παραπάνω από βραχυπρόθεσμες και προσωρινές λύσεις. Αρχικός στόχος είναι η οριστική εξάλειψη φαινομένων διαβίωσης στον δρόμο και, σε δεύτερο επίπεδο, η πρόσβαση σε επαρκή και αξιοπρεπή διαβίωση για όλους.
Κομβικό ρόλο σε ένα τέτοιο σχεδιασμό θα πρέπει να διαδραματίσουν οι δημόσιες πολιτικές στέγης. Η έλλειψη ενός οργάνου άσκησης κοινωνικών πολιτικών στέγασης, όπως ο Οργανισμός Εργατικής Κατοικίας που καταργήθηκε το 2012, είναι εμφανής. Θεσμικές δυνατότητες που ήδη υπάρχουν, όπως π.χ. τα υποστηριζόμενα διαμερίσματα της ΚΥΑ του 2016, είναι απαραίτητο να αξιοποιηθούν άμεσα.
Δεδομένου ότι κάθε ολοκληρωμένο σύστημα έχει ανάγκη από συμπληρωματικότητες και συνέργειες, έμφαση θα πρέπει να δοθεί σε ευάλωτες ομάδες που ως τώρα φαίνεται να αποκλείονται από τους υπάρχοντες, έστω, σχεδιασμούς. Η αποτελεσματική εύρεση λύσεων για την υποστήριξη των υπερχρεωμένων νοικοκυριών, καθώς και η ανάπτυξη δράσεων που προωθούν την αποϊδρυματοποίηση και την αξιοπρεπή διαβίωση αποτελούν, επίσης, συστατικά στοιχεία μιας τέτοιας Στρατηγικής.
Η αναγκαιότητα αναπροσανατολισμού των στεγαστικών πολιτικών προς μια κατεύθυνση που να σέβεται τα ανθρώπινα δικαιώματα αποτελεί αδιαπραγμάτευτο στόχο σε μια πολιτισμένη κοινωνία. Η διαφυγή από τη σημερινή απάνθρωπη και ντροπιαστική πραγματικότητα είναι μονόδρομος.
Το κείμενο αποτελεί προϊόν συνθετικής συμπύκνωσης των διαπιστώσεων που προέκυψαν από τον πρώτο κύκλο συζητήσεων ‘Η Στέγαση ως Ανθρώπινο Δικαίωμα’, σε επιστημονική επιμέλεια Νίκου Κουραχάνη και συνδιοργάνωση από το Εργαστήριο Κοινωνικής Πολιτικής του Παντείου Πανεπιστημίου, την Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και το Δίκτυο για το Δικαίωμα στη Στέγη και την Κατοικία.
