Δικαιώματα σε κίνδυνο

Η οικονομική κρίση έφερε νέες διαστάσεις στη γραμμική πρόοδο με την οποία αντιλαμβανόμασταν την εξέλιξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου και γενικότερα της κοινωνικής ευημερίας. Η μεταπολίτευση και η πορεία εδραίωσης του κράτους δικαίου, σε συνδυασμό με την εδραίωση της ευρωπαϊκής προοπτικής ειρήνης, ασφάλειας και οικονομικής ανάπτυξης, δημιούργησαν, όχι αναίτια, την εικόνα της διαρκούς προόδου και ενδυνάμωσης των δικαιωμάτων μέσα από διεκδικήσεις και υποχωρήσεις της κρατικής εξουσίας.

Η χοντροκομμένη αυτή γενίκευση έχει ορισμένα ερείσματα στην αντικειμενική τουλάχιστον διαπίστωση ότι ούτε πόλεμος ούτε μαζική φτώχεια και λιμός έπληξαν την Ελλάδα και τη δυτική Ευρώπη κατά την περίοδο αυτή, ενώ αντίστοιχα πολλές κατακτήσεις δικαιωμάτων έμοιαζαν δεδομένες και παγιωμένες μέσα από την ασφάλεια που προσφέρει η ενσωμάτωση στον κατάλογο των συνταγματικών «ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων», αλλά και διεθνών συνθηκών και μηχανισμών εποπτείας.

Αν κάποιος επιχειρήσει να αποτυπώσει την έκταση των δικαιωμάτων στη συγχρονία και την προβάλει στον άξονα του χρόνου, θα διαπιστώσει όντως μια εξελικτική πορεία διακλάδωσης και εμπλουτισμού από το 1974 μέχρι πρόσφατα, ανεξάρτητα από τις τάσεις παραβίασης των δικαιωμάτων (βλ. αστυνομική βία και αυθαιρεσία), και ισχυρές νησίδες αντίστασης στη δικαιοκρατία (βλ. δικαιώματα των μειονοτήτων). Το ξέσπασμα της κρίσης από 2009 επέφερε μια διαφορετική πορεία της εξέλιξης αυτής.

Η διχοτόμηση των ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων μοιάζει να αμβλύνεται αναπάντεχα, όχι γιατί αλλάζει το θεωρητικό πρόταγμα που τα θέλει διαφοροποιημένα: καθώς η ένδεια οικονομικών πόρων απαιτεί «θυσίες», μια συστοιχία ουσιαστικών και δικονομικών εγγυήσεων των δικαιωμάτων υποχωρεί, υποτασσόμενη στο αγοραίο επιχείρημα «του κόστους».

Σταδιακά, αλλά με γοργούς ρυθμούς, αν αντιληφθεί κανείς ότι η υποχώρηση επισυμβαίνει μέχρι σήμερα σε μόλις τέσσερα χρόνια, κυβέρνηση, νομοθέτης και δικαστές κατεδαφίζουν ό,τι έχει οικοδομηθεί. Ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα υφίστανται πιέσεις από μία οριζόντια δυναμική: τον κανόνα δικαίου τείνει να αντικαταστήσει η απόφαση, τη διαδικασία δημοκρατικής συζήτησης ο αιφνιδιασμός. Αλλά και οι θεσμοθετημένοι κανόνες δικαίου αντικαθίστανται από άλλους κανόνες που «νομοθετούνται» με πράξεις νομοθετικού περιεχομένου, με εργαλειακά αυτονομιμοποιούμενες διαδικασίες που δεν συνάδουν με το Σύνταγμα.

Τέλος, μπορεί να διαπιστώσει κανείς ότι οι μεταβολές συρρίκνωσης στη μέχρι το 2009 πορεία προόδου αφήνουν χωρίς περιεχόμενο πολλές από τις διατάξεις του ίδιου του Συντάγματος ως προς την εγγύηση των ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων. Οι έννοιες «κράτος δικαίου» και «συνταγματική κατοχύρωση των δικαιωμάτων» αρχίζουν και υφίστανται τέτοια φθορά στον δημόσιο λόγο, με αίτιο και αποτέλεσμα τη φθορά των ίδιων των θεσμών και των κανόνων.

Η χαρτογράφηση των δικαιωμάτων σήμερα στην Ελλάδα μπορεί να αποτελέσει εργαλείο κατανόησης των μεταβολών που συντελούνται σε πολιτικό και θεσμικό επίπεδο. Η αποτύπωση των ατομικών, πολιτικών, οικονομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων σε μία ποιοτική αποτίμηση του περιεχομένου τους σε σχέση με τις διεκδικήσεις και τις κατοχυρωμένες εγγυήσεις και κυρίως τη διακινδύνευση των αντίστοιχων έννομων αγαθών, μπορεί να αποκαλύψει τη γύμνια του επιχειρήματος που υποστηρίζει την υποχώρηση των δικαιωμάτων λόγω κόστους και να προβάλει ακριβώς το αντίθετο: ότι η παραβίαση και η υποχώρηση των δικαιωμάτων έχει δυσανάλογο οικονομικό κόστος για το κράτος και για την κοινωνία, το ανθρώπινο δυναμικό της και τις θεσμικές σχέσεις που έχουν οικοδομηθεί στη λογική και προοπτική του δημοκρατικού ελέγχου.

Ο Κωστής Τσιτσελίκης είναι αναπληρωτής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και πρόεδρος της Ελληνικής Ενωσης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, (ktsitselkis@yahoo.com).

Από το www.metropolispress.gr της 24ης Οκτωβρίου 2013