Για μια διακυβέρνηση στη βάση των δικαιωμάτων

Άρθρο του Προέδρου της Ελληνικής Ένωσης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, Κ. Τσιτσελίκη

Είναι ασφαλώς μια χιλιοειπωμένη κοινοτοπία ότι το δημοκρατικό μας πολίτευμα βασίζεται στο κράτος δικαίου, την αντιπροσωπευτικότητα, και τα δικαιώματα του ανθρώπου. Σε συνάφεια με αυτά, απαιτείται διαφάνεια, χρηστή διοίκηση που λογοδοτεί, ανεξαρτησία της δικαιοσύνης και πολλά άλλα. Όλα αυτά οικοδομούνται με θυσίες και συχνά με αίμα, και καθόλου δεν είναι δεδομένο ότι είναι κατοχυρωμένα στο διηνεκές. Εξάλλου, η ιστορία έχει διδάξει πόσο εύκολα γίνονται σκόνη τα κεκτημένα.

Η ελληνική μεταπολίτευση έχει να επιδείξει ό,τι καλύτερο στα ζητήματα δικαιωμάτων κατά την διάρκεια της πολιτικής μας  ιστορίας. Πολλά μένουν να εμπεδωθούν ή να γίνουν κτήμα της δικαιικής μας κουλτούρας και πράξης. Ωστόσο πολλά είναι και εκείνα που ξεθωριάζουν με τον καιρό και ακόμα χειρότερα γίνονται ένα χαζοχαρούμενο αναμάσημα χωρίς νόημα, όταν τα συζητάμε:  ακριβώς αυτές οι έννοιες-πυλώνες του δημοκρατικού μας πολιτεύματος που προαναφέρθηκαν. Το παράδοξο αυτό, δηλαδή, να απαξιώνουμε πληθωριστικά τα θεμέλια της πολιτειακής μας υπόστασης, στα “χρόνια της κρίσης” τείνει να μετασχηματιστεί ως το κυρίαρχο πολιτικό παράδειγμα. Η θεωρία, το δίκαιο και η νομολογία συμπαρασύρονται σε μία κατάσταση όπου ο πολιτικός ντεσιζιονισμός υπονομεύει τα ίδια τα θεμέλια του συστήματος πάνω στα οποία λειτουργεί μέσω των θεσμών. Η κρίση χρέους, λοιπόν, λειτουργεί ως βασική κατάσταση που επιτρέπει νέες ερμηνείες και πολιτικές ενάντια στις ίδιες τις καταστατικές αρχές που θέτουν ορισμένα σκληρά όρια σχέσεων στην ηγεμονία της εξουσίας. Στην περίπτωση που μας ενδιαφέρει, τα δικαιώματα του ανθρώπου.

Συγκεκριμένα τώρα. Η πολιτική ρητορική και η κυβερνητική πρακτική των τελευταίων ετών εξαντλήθηκε είτε σε μεγαλόσχημες ταμπέλες των νέων ονομάτων των υπουργείων (βλ. κυβέρνηση Παπανδρέου), σε περιστολές δικαιωμάτων (κυβερνήσεις ΝΔ-ΠΑΣΟΚ) ή απλά στην ελάχιστη συμπερίληψη στο πολιτικό πρόγραμμα ή την εφαρμογή του κατά την διακυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ. Στα οικονομικά και κοινωνικά δικαιώματα, η συμπίεση των κεκτημένων είχε ως αποτέλεσμα στην ριζική αποξένωση μεγάλου τμήματος του πληθυσμού από βασικά δικαιώματα, όπως η εργασία, η στέγη και η υγεία, αλλά και η κοινωνική ασφάλιση. Είναι επίσης εμφανές ότι τα δικαιώματα απουσιάζουν, κατά την προεκλογική περίοδο που διανύουμε, από όλους τους πολιτικούς χώρους. Όσο πιο αριστερά τόσο πιο δικαιωματικά θα περίμενε κανείς, αλλά αυτό δεν συμβαίνει, ούτε συνέβη κατά την ολιγόμηνη προηγούμενη διακυβέρνηση. Τα δύο νομοσχέδια για τις φυλακές και την ιθαγένεια για τα παιδιά των μεταναστών είναι οι σημαντικές αλλά ελάχιστες εξαιρέσεις που επιβεβαιώνουν το κανόνα.

Η κριτική που δέχτηκαν αυτά τα νομοσχέδια αντικατοπτρίζουν την πολιτική στάση των κομμάτων σε ζητήματα που ενέχουν έντονη ιδεολογική φόρτιση (βλ. συμπερίληψη στο σώμα του λαού, μέσω της ιθαγένειας). Από την άλλη πλευρά, αποτέλεσαν πεδίο άσκησης μικροπολιτικής ψευδοκριτικής υπονομεύοντας ταυτόχρονα και το δικαιωματικό περιεχόμενο των βαλλόμενων ρυθμίσεων. Για παράδειγμα, ότι η “ελληνοποίηση” των παιδιών των μεταναστών θα γίνει μαγνήτης για νέα μετανάστευση προς την χώρα μας.  Ή ότι “νόμος Παρασκευόπουλου” σχετικά με τις φυλακές και τα δικαιώματα των κρατούμενων αδειάζει τις φυλακές και πλημμυρίζει την κοινωνία με εγκληματίες.

Ο νόμος περιέχει διάφορες κατηγορίες διατάξεων: σχετικά με το δικαίωμα βαριά ασθενών-αναπήρων κρατουμένων να μην κρατούνται σε συνθήκες όπου δεν μπορεί να τους παρασχεθεί η προβλεπόμενη ιατρική φροντίδα από το ήδη ανεπαρκές σωφρονιστικό σύστημα. Η ρύθμιση ενσωματώνει τα θεμελιώδη διεθνή κριτήρια, όμως η κριτική επικεντρώθηκε σε συγκεκριμένους κρατούμενους-σταρ αδιαφορώντας για το περιεχόμενο. Ο νόμος επίσης μειώνει στο ελάχιστο τον καταχρηστικό εγκλεισμό των αλλοδαπών των οποίων καθυστερούσε η δικαστική τους απέλαση. Ο νόμος επίσης περιορίζει τις περιπτώσεις στέρησης ελευθερίας των ανηλίκων. Μια τελευταία κατηγορία διατάξεων αφορά την απόλυση όσων έχουν εκτίσει ένα σημαντικό χρόνο της ποινής τους. Είναι μια πάγια νομοθετική πρακτική, που τα τελευταία 20 χρόνια επαναλαμβάνεται και διευρύνεται συνεχώς με στόχο την αποσυμφόρηση των φυλακών και την βελτίωση, έστω προσωρινά και επιφανειακά, των συνθηκών κράτησης. Εξάλλου οι κάκιστες συνθήκες ακυρώνουν κάθε ιδέα σωφρονισμού και ελαχιστοποιούν τις πιθανότητες επανένταξης των κρατουμένων. Η κριτική που ασκήθηκε ήταν προσχηματική και κακόβουλη χωρίς να μπει στην ουσία των ρυθμίσεων πλήττοντας το δικαιοκρατικό πνεύμα του νόμου.

Η παγίωση, λοιπόν, του στρεβλού παραδείγματος μιας στείρας συντηρητικοποίησης, που αγνοεί τις πραγματικές ανάγκες αλλά και τις εξελίξεις στο διεθνές περιβάλλον, αναζωπυρώνεται μέσα στην προεκλογική περίοδο ισοπεδώνοντας κάθε μελλοντική προσπάθεια μεταρρύθμισης. Τι περιμένουμε από την νέα κυβέρνηση; Να κατανοήσει τη σημασία των δικαιωμάτων και να μην πέσει στις παγίδες των μικροκομματικών προσεγγίσεων (βλ. προεκλογικές εξαγγελίες για κατάργηση των διατάξεων που προαναφέρθηκαν, ακόμα και από κόμματα που θέλουν να δείχνουν ότι ανήκουν στο φιλελεύθερο δικαιωματικό τόξο, για παράδειγμα το Ποτάμι). Να αναδείξει, δηλαδή, τα δικαιώματα του ανθρώπου σε οριζόντιο άξονα πολιτικού ζητούμενου και να καταστρώσει τον απαραίτητο στρατηγικό σχεδιασμό στα επί μέρους πεδία κοινωνικής παρέμβασης.

Ποια τα ελλείμματα και οι ανάγκες για άμεση θέσπιση δικαίου και αλλαγής πολιτικής; Αυτό θα αποτελούσε την ύλη για ένα σχέδιο στρατηγικού σχεδιασμού και την εξεύρεση πόρων για την υλοποίησή του. Αναφέρομαι  ανάκατα, χωρίς ποιοτική αξιολόγηση, στα εξής παραδείγματα, από τον χώρο των κοινωνικών και ατομικών δικαιωμάτων:

• Αξιοπρεπής διαβίωση στις φυλακές και στα αστυνομικά κρατητήρια.
• Κατοχύρωση του ελάχιστου επιπέδου διαβίωσης (και στέγης) για όλους, εξάλειψη της ακραίας φτώχειας.
• Αξιοπρεπής διαβίωση και σωστή ιατρική φροντίδα στους ψυχικά πάσχοντες (και άλλες ευπαθείς ομάδες).
• Απαγόρευση των ομαδικών επαναπροωθήσεων αλλοδαπών (με άμεση επικύρωση του 4ου Πρωτοκόλλου της ΕΣΔΑ).
• Δικαιώματα ατόμων ιδίου φύλου (σύμφωνο συμβίωσης, γάμος, ταυτότητα φύλου).
• Εξορθολογισμός όλων των τομέων που αφορούν τα ειδικά δικαιώματα των μουσουλμάνων της Θράκης (σχολεία, βακούφια, Μουφτής).
• Απεγκλωβισμός από χρόνιες φοβικές στάσεις απέναντι στις εθνικές μειονότητες (βλ. άρνηση εγγραφής μειονοτικών συλλόγων σε Θράκη και Φλώρινα).
• Άμεση και ορθή εκτέλεση των αποφάσεων του Δικαστηρίου του Στρασβούργου (κατά το τελευταίο 12μηνο δεν εκτελούνται πολλές αποφάσεις, πρωτοφανές για την Ελλάδα).
• Διάκριση σχέσεων κράτους και Ορθόδοξης Εκκλησίας (επίλυση ζητημάτων μισθοδοσίας, περιουσίας, αρμοδιοτήτων,  κ.λπ.).
• Κατοχύρωση των δικαιωμάτων στην υγεία και την πρόληψη από την ρύπανση σε βιομηχανικές ζώνες (να εφαρμοστεί άμεσα η απόφαση της Επιτροπής του Κοινωνικού Χάρτη για τον Ασωπό).
• Διάρρηξη της διαπλοκής γύρω από τα ΜΜΕ και προστασία του δικαιώματος στην πληροφόρηση.
• Οικοδόμηση εκ βάθρων μιας πραγματικά ποιοτικής και αποτελεσματικής Δικαιοσύνης. Έχει φτάσει εδώ και καιρό στο ναδίρ της πορείας της με καταστροφικές συνέπειες σε πολιτικό, κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο.
• Διαφάνεια στην λήψη αποφάσεων στη διοίκηση και πάταξη της διαφθοράς και των πελατειακών σχέσεων.

Και κάτι εκτός του συνηθισμένου ρόστερ των δικαιωμάτων: να συζητηθούν τα δικαιώματα στα Κοινά Πράγματα που ανήκουν στα μέλη της κοινότητας των πολιτών, ως χρήστες και διαχειριστές: ο αιγιαλός, η θάλασσα, ο αέρας και το νερό, τα ποτάμια και οι λίμνες, τα βοσκοτόπια, τα δάση και τα μεταλλεύματα, το αρχειακό υλικό ή το ραδιοφάσμα. Ένας τεράστιος δημόσιος, δηλαδή «κοινός» πλούτος, ο οποίος θα μπορούσε (κατά το δυνατόν) αδιαμεσολάβητα να κατοχυρωθεί υπέρ του κοινωνικού συνόλου αλλά και να διασωθεί από την υπερεκμετάλλευση ή την ρύπανση.

Πολλά άλλα θα έπρεπε να αναφερθούν, να κατηγοριοποιηθούν, να προτεραιοποιηθούν. Αυτό θα πρέπει να είναι δουλειά της επόμενης κυβέρνησης και στόχος μιας συνεκτικής δημόσιας συζήτησης όλων των πολιτικών χώρων. Μέσω της άσκησης πίεσης της κοινωνίας των πολιτών αλλά και των διαύλων συνεργασίας με την κυβέρνηση, ώστε να υλοποιηθούν οι απαραίτητες τομές στο θέμα των δικαιωμάτων που αγγίζουν όλες τις πλευρές της ζωής μας. Εν τέλει θα πρέπει να ξανακατακτήσουμε τα δικαιοκρατικά μας κεκτημένα και να τα κάνουμε καθημερινότητά μας και όχι απλά μια ρομαντική και φευγαλέα υπενθύμιση.