Ανατροπές και προκλήσεις στο χώρο των δικαιωμάτων

Η βασική θέση αυτού του μικρού κειμένου είναι πως σήμερα βιώνουμε μια συγκυρία αλλαγής σημασιών κομβικών εννοιών της δικαιοκρατικής ιδέας που αφορούν στον πυρήνα των εγγυητικών λειτουργιών του πολιτεύματος.

ΟΙ ΑΝΑΤΡΟΠΕΣ

Η ασφάλεια
Η αρχή του κράτους δικαίου είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ιδέα της ασφάλειας δικαίου, την οποία καλείται να υπηρετήσει. Η βεβαιότητα της δικαιικής ρύθμισης και η ασφάλεια στη σύναψη των έννομων σχέσεων, αίτημα καθολικό κάθε οργανωμένης κοινωνικής συμβίωσης, εμφανίζεται σήμερα ως επιτακτική αξίωση.
Οι αντιτρομοκρατικές διοικητικές πρακτικές και νομοθεσίες έχουν αδρανοποιήσει τη δυνατότητα των ανθρώπων να προβλέπουν τις έννομες επιπτώσεις των πράξεων και παραλείψεων τους. Η αρχή της ασφάλειας δικαίου, ένα από τα μείζονος πολιτειακής σημασίας κεκτημένα του κράτους δικαίου, δίνει τη θέση της στην απόλυτη ανασφάλεια ενώπιον του νόμου και των πράξεων της διοίκησης. Βιώνουμε ένα καθεστώς αβεβαιότητας: Ποιος ξέρει που θα φτάσει η αντιτρομοκρατική εκστρατεία; Ποιος ξέρει, σε ποιο σημείο θα φτάσει η αστυνόμευση και οι περιορισμοί των συνταγματικών δικαιωμάτων κατά τη διάρκεια των ολυμπιακών αγώνων;
Η μόνιμη ανάγκη, βάθρο της δικαιοκρατικής ιδέας, για προβλεψιμότητα των έννομων επιπτώσεων, απαξιώνεται, αδρανοποιείται και δίνει τη θέση σε μια γενικόλογη αφαίρεση ασφάλειας ποινικού τιμωρητικού χαρακτήρα. Η έννοια της «ασφάλειας» συρρικνώνεται σιγά-σιγά στην αστυνομική διάσταση της, αν δεν ταυτίζεται πλέον με αυτήν. Και με μια παράλληλη κίνηση, ολοκληρώνοντας την εκτροπή αυτή, εξοστρακίζεται η κοινωνική διάσταση της ασφάλειας τόσο από το συλλογικό συνειρμικό, όσο και από την δημόσιο λόγο. Ας θυμηθούμε ότι μόλις πριν 30 χρόνια η κοινωνική διάσταση της ασφάλειας κυριαρχούσε. Η εξέλιξη αυτή προϋποθέτει, αλλά και συνεπάγεται, σαφώς μια γενικότερη απαξίωση της έννοιας της ασφάλειας, με άμεσα θύματα αυτής της εκτροπής, τους κοινωνικά αδύναμους ή εν δυνάμει ύποπτους. Με την υποχώρηση του κοινωνικού κράτους εμφανίζεται όλο και περισσότερο ένα κράτος «τιμωρός».

Η νομιμοποίηση
Στα φιλελεύθερα δημοκρατικά πολιτεύματα η νομιμοποίηση, δηλαδή η εξεύρεση της συναίνεσης στις πολιτικές στρατηγικές της εξουσίας, επέρχεται μέσω του σεβασμού της ουσιαστικής νομιμότητας, δηλαδή των εγγυητικών λειτουργιών του Συντάγματος: τα κράτη νομιμοποιούν και αναπαράγουν την εξουσία τους δια του σεβασμού των δικαιωμάτων. Σήμερα, ολοένα και συχνότερα παρουσιάζεται η εξής εκτροπή: η νομιμοποίηση επιχειρείται και εν μέρει επιτυγχάνεται δια της παράκαμψης του κράτους δικαίου, δηλαδή αυτών των εγγυητικών λειτουργιών του συντάγματος, μέσω της επίκλησης του φόβου: Μαρτυρούμε μια διαστροφή του φιλελεύθερου δημοκρατικού πολιτειακού τύπου, όπου η νομιμοποίηση των πολιτευμάτων είναι καταρχήν αποτέλεσμα του σεβασμού της νομιμότητας. Όλες οι δυτικές, αλλά και η ελληνική κοινωνία εξασκείται αλλά και εθίζεται σε επικίνδυνες πολιτικές και πρακτικές, οι οποίες υποσκάπτουν βασικά συστατικά του δημοκρατικού πολιτεύματος (κράτος δικαίου, κράτος πρόνοιας κλπ.).

Η έκτακτη ανάγκη
Τέλος, είναι μάλλον σαφές ότι ο αγώνας κατά της τρομοκρατίας και όλα τα παρελκόμενά του εισάγουν με χαρακτηριστικά συμπαγή τρόπο, στοιχεία που παραπέμπουν με κραυγαλέο τρόπο σε επιβολή καθεστώτων έκτακτης ανάγκης βγαλμένων μέσα από τις συνταγματικές εκτροπές με τις οποίες η πολιτική μας ιστορία είναι εξαιρετικά εξοικειωμένη. Δεν θα ήταν καθόλου υπερβολή να πει κανείς, εξ άλλου, ακολουθώντας τον σλοβένο φιλόσοφο Ζίζεκ και ιταλό Αγκαμπέντ, ότι ουσιαστικά, μετά την 11η Σεπτεμβρίου 2001, διάγουμε μια μόνιμη κατάσταση ανάγκης σε πλανητικό επίπεδο. Στοιχεία και πρακτικές αυτού του καθεστώτος εισάγονται με κανονικό ή μη τρόπο στις εθνικές νομοθεσίες των κρατών είτε μέσω διμερών συνθηκών (η συμφωνία δικαστικής συνεργασίας ΕΕ-ΗΠΑ είναι ένα τέτοιο παράδειγμα) ? είτε μέσω μονομερών δράσεων των ΗΠΑ (δικαίωμα στη μονομερή άσκηση βίας), είτε μέσω της βεβιασμένης μέριμνας των κρατών να μην σπιλώσουν τη διεθνή τους υπόσταση σε χαλεπούς καιρούς με κάθε λογής αντιτρομοκρατικά νομοθετήματα κτλ. που επαναθεωρούν τα κεκτημένα του φιλελεύθερου ποινικού δικαίου εξαιτίας «των νέων δεδομένων». Το αναμενόμενο νέο αντιτρομοκρατικό νομοθέτημα, εντάσσεται κατεξοχήν σε αυτή την προοπτική.

ΟΙ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ

Σε αυτή την ομολογουμένως δύσκολη συγκυρία οφείλουμε να δεσμεύσουμε τις δυνάμεις μας, σε ένα τριπλό καθήκον. Το διανοητικό καθήκον να αναλύουμε την πραγματικότητα ψύχραιμα και κριτικά. Λέγοντας «ψύχραιμα» εννοώ αναστοχαστικά και συγκροτημένα, αποφεύγοντας την ευκολία των έξαλλων κοινοτυπιών και ενός απλοϊκού καταγγελτικού λόγου. Λέγοντας «κριτικά» εννοώ, αντιστρόφως, αυστηρά και καθόλου απολογητικά. Το ηθικό καθήκον να αποφασίζουμε σε ποιες αξίες και σε ποιες αποχρώσεις αξιών οφείλουμε να δώσουμε προτεραιότητα σήμερα. Τέλος, το πολιτικό καθήκον να συμβάλουμε στην πιθανότητα ώστε ένας νέος κόσμος να αναδυθεί από την παρούσα χαοτική δομική κρίση του καπιταλιστικού κόσμου, θέτοντας με σαφήνεια και ακρίβεια τις προσωπικές και συλλογικές μας ιεραρχήσεις.

Η ασφάλειά μας είναι πολύ σημαντικό αγαθό για να το αφήσουμε στην μελαγχολική και μονομερή ρητορική των νέο-φιλελεύθερων, νέο-συντηρητικών στρατηγικών, και όλων των «παλαιο-» εκδοχών τους, στο άρμα των οποίων έχει δεθεί πειθήνια (και) η ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία.

Οι ανελεύθερες πολιτικές κάνουν έναν πιο ανασφαλή κόσμο.