Η στέρηση της ελευθερίας έχει, σε κάθε σύγχρονο κράτος δικαίου, έναν βασικό στόχο: την ομαλή επιστροφή – επανένταξη στην κοινωνία. Για να επιτευχθεί αυτός ο στόχος, ο Σωφρονιστικός Κώδικας (Σωφρ. Κωδ, νόμος 2776/1999) αλλά και μία σειρά από ευρωπαϊκά και διεθνή κείμενα, καθορίζουν τα δικαιώματα που διατηρούν οι κρατούμενοι μέσα στη φυλακή, όπως το δικαίωμα σε αξιοπρεπείς συνθήκες διαβίωσης, στην παροχή ιατρικής περίθαλψης, το δικαίωμα επικοινωνίας (π.χ με ολιγοήμερες άδειες), εκπαίδευσης, ψυχαγωγίας κ.ά. Τα δικαιώματα των κρατουμένων είναι οι υποχρεώσεις του κράτους. Την ίδια στιγμή, το Συμβούλιο της Ευρώπης συστήνει έντονα την αποφυγή της φυλάκισης και την εφαρμογή εναλλακτικών της κράτησης μέτρων όπως η κοινωφελής εργασία και η ηλεκτρονική επιτήρηση (Council conclusions on alternative measures to detention: the use of non-custodial sanctions and measures in the field of criminal justice 2019/C 422/06). Το πρώτο μέτρο ανεστάλη επ΄αόριστον στην Ελλάδα, τον Αύγουστο του 2019, το δεύτερο εφαρμόζεται σε απειροελάχιστους κρατουμένους.
Θεμέλιο του Σωφρ. Κωδ. είναι το άρθρο 4: «Κατά την εκτέλεση της ποινής δεν περιορίζεται κανένα άλλο ατομικό δικαίωμα των κρατουμένων εκτός από το δικαίωμα στην προσωπική ελευθερία». Ο κρατούμενος τιμωρείται για την πράξη του μία φορά, με τη δικαστική απόφαση που του στερεί την ελευθερία του. Στέρηση άλλου δικαιώματος είναι δεύτερη τιμωρία, δεν επιτρέπεται. Το καλοκαίρι του 2019, ξεκίνησε μία αντίστροφη πορεία για την σωφρονιστική πολιτική στην Ελλάδα. Τις φυλακές ανέλαβε το υπουργείο Προστασίας του Πολίτη (ΠροΠο), δηλαδή το υπουργείο της ελληνικής αστυνομίας. Μέχρι τότε, αρμόδιο ήταν το υπουργείο Δικαιοσύνης, όπως συμβαίνει στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, διότι η εκτέλεση των αποφάσεων των δικαστηρίων είναι μέρος της απονομής της δικαιοσύνης. Η φύση και τα αντανακλαστικά καταστολής του υπουργείου Προστασίας του Πολίτη δεν γνωρίζουν από απονομή δικαιοσύνης, δεν αναγνωρίζουν το στόχο της ομαλής επανένταξης.
Στις υπερπλήρεις ελληνικές φυλακές, το Νοέμβρη, εισέβαλε και ο κορονοϊός: πάνω από 120 κρούσματα κορωνοϊού στα Διαβατά και 3 θάνατοι κρατουμένων, 150 κρούσματα περίπου στη Λάρισα και ένας θάνατος υπαλλήλου. Κρούσματα υπάρχουν τουλάχιστον σε 14 φυλακές, σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία. Στις 34 φυλακές τον Μάιο του 2020 υπηρετούσαν συνολικά μόλις 7 μόνιμοι γιατροί, όπως μάλλον ισχύει μέχρι σήμερα. Στις 20 Μαρτίου, η CPT επεσήμανε τον κίνδυνο για τα δικαιώματα των κρατουμένων λόγω της πανδημίας. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας συνέστησε το αυτονόητο: μείωση του υπερπληθυσμού στις φυλακές, διασφάλιση της επικοινωνίας, προστασία της υγείας, της ανθρώπινης αξιοπρέπειας (Preparedness, prevention and control of COVID-19 in prisons and other places of detention, WHO). Συστάσεις έκαναν και άλλα όργανα του ΟΗΕ. Όλες οι χώρες της ΕΕ έχουν λάβει μέτρα αποσυμφόρησης, με κριτήρια (απόλυση ασθενών, κρατουμένων με μικρό υπόλοιπο ποινής, εφαρμογή εναλλακτικών της κράτησης μέτρων κα), λόγω κορωνοϊού. Η Ελλάδα αποτελεί ένα από τα 9, τουλάχιστον μέχρι τον Ιούνιο, κράτη που δεν είχαν λάβει μέτρα (Εσθονία, Λιθουανία, Βουλγαρία, Ουγγαρία, Μάλτα, Λουξεμβούργο, Ρουμανία, Σλοβακία, τα υπόλοιπα οκτώ κράτη, βλ. Coronavirus and prisons in the EU, EPRS, June 2020. Το Λουξεμβούργο έχει πλέον λάβει τέτοια μέτρα).
Η απουσία γιατρών και αποτελεσματικών μέτρων προστασίας σε χώρους φυλακών όπου η αποστασιοποίηση είναι ανέφικτη, αποκτά διπλή σημασία και οι συνέπειες μάλλον θα απασχολήσουν και το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Τα έκτακτα μέτρα που έχουν ληφθεί στις ελληνικές φυλακές επικεντρώνονται στην απαγόρευση των επισκεπτηρίων, απαγόρευση προαυλισμού, στην διακοπή προγραμμάτων εκπαίδευσης και ψυχαγωγίας. Για παρόμοια μέτρα, τον Μάρτιο, ξέσπασαν σοβαρές αναταραχές στις φυλακές της Ιταλίας με 12 νεκρούς. Στην Ελλάδα, η γνώση ότι απουσιάζει η ελάχιστη ιατρική μέριμνα στη φυλακή και ο φόβος που έχει καλλιεργηθεί ακριβώς γ΄αυτό, κρατούν τους κρατούμενους κλεισμένους στα κελιά και τους θαλάμους τους σε διαρκή «διπλή» καραντίνα υπό όρους όχι συναίνεσης βεβαίως αλλά ενός ιδιότυπου «εκβιασμού». Οι κρατούμενοι ξέρουν ότι τα όποια υγειονομικά μέτρα ελήφθησαν, απέτυχαν ή ήρθαν με εγκληματική καθυστέρηση.
Τη θλιβερή εικόνα συμπληρώνει ο νόμος 4760/2020 που ψηφίστηκε πριν λίγες μέρες. Το διάστημα που θα πρέπει να έχει εκτίσει ο κρατούμενος μέσα στη φυλακή πριν ζητήσει ολιγοήμερη άδεια απουσίας για να επισκεφθεί την οικογένειά του, γίνεται, για τη συντριπτική πλειοψηφία των κρατουμένων, μεγαλύτερο και ανάλογο με το ύψος της ποινής. Ο χρόνος αυτός, ήταν, απ΄το 1989, ίδιος για όλους τους κρατούμενους, όπως επιβάλλει η αρχή της ίσης σωφρονιστικής μεταχείρισης (άρθρο 3 του Σωφρ. Κωδ). Yπάρχουν βέβαια και άλλες προϋποθέσεις (πχ διαγωγή μέσα στη φυλακή) και ένα συμβούλιο που κρίνει αυτά τα αιτήματα. Μεγαλύτερο γίνεται και το αντίστοιχο διάστημα για την μεταγωγή σε κάποια απ΄τις Αγροτικές Φυλακές και τη Κεντρική Αποθήκη Υλικού Φυλακών (ΚΑΥΦ) ενώ για μία κατηγορία αδικήματος (τρομοκρατία) απαγορεύεται η μεταγωγή.
Οι σωφρονιστικοί υπάλληλοι αντέδρασαν έντονα στο νέο νόμο και επεσήμαναν την ευεργετική επίδραση που έχουν οι άδειες και οι αγροτικές φυλακές στην ομαλή επανένταξη των κρατουμένων και την ομαλή λειτουργία των φυλακών. Η Κυβέρνηση υποστήριξε ότι υπάρχουν αποδράσεις στις φυλακές και γι΄αυτό άλλαξε ο νόμος. Έρευνα του Συνηγόρου του Πολίτη αντικρούει αυτό το επιχείρημα: το 98% των κρατουμένων που πήραν άδειες στο διάστημα 2015-2019 τήρησαν τους όρους.
Οι τρεις Αγροτικές Φυλακές, η ΚΑΥΦ και το αγροτικό τμήμα Γυναικών που δημιουργήθηκε το 2017, είναι ένα μοντέλο «ανοιχτής» διαβίωσης με ήπια μέτρα ασφαλείας, θεσπίστηκαν το 1911 και λειτουργούν απ΄το 1925: αποτελούν ένα μεγάλο βήμα προετοιμασίας πριν την οριστική απόλυσή του κρατουμένου ενώ στηρίζονται και στην αμοιβαία εμπιστοσύνη μεταξύ πολιτείας και κρατουμένων, των «λογοτιμητών» όπως κάποτε αποκαλούνταν γιατί διαβιούν εκεί και «λόγω τιμής»: οι κρατούμενοι εργάζονται σε χωράφια, αρτοποιεία, κτηνοτροφεία, τυροκομεία κα. Με τα προϊόντα που παράγονται εφοδιάζονται π.χ νοσοκομεία ενώ τα κέρδη χρησιμοποιούνται για τις ανάγκες των αγροτικών φυλακών αλλά και των υπόλοιπων φυλακών της χώρας. Στο διάστημα 2016-2018, οι κρατούμενοι παρουσίαζαν και πουλούσαν τα προϊόντα τους στην Πανελλήνια Έκθεση έργων κρατουμένων και προϊόντων φυλακών, στην Αθήνα, με πρωτοβουλία του υπουργείου Δικαιοσύνης. Απ΄το 2019, η έκθεση αυτή εγκαταλείφθηκε.
Υπάρχουν μεγάλα περιθώρια βελτίωσης των αγροτικών φυλακών, όμως τώρα δεν θα έχουν αρκετούς κρατουμένους για να συμβάλουν σε αυτό: είναι οι μόνες φυλακές που δεν έχουν υπερπληθυσμό και κινδυνεύουν να στέκουν εγκαταλελειμμένες και απαρχαιωμένες. Με το νέο νόμο, πολλοί απ΄ τους κρατουμένους των αγροτικών φυλακών θα πρέπει να γυρίσουν πίσω στις κλειστές φυλακές, αφού πλέον δεν πληρούν τις τυπικές προϋποθέσεις, επιβαρύνοντας μια ήδη κρίσιμη υγειονομικά κατάσταση. Πίσω κινδυνεύουν να γυρίσουν και όσοι έπαιρναν μέχρι τώρα άδειες, αλλά ο νόμος τους το απαγορεύει πλέον. Οι περισσότεροι κρατούμενοι θα αργήσουν πολύ να βρεθούν κοντά στους οικείους τους. Πίσω γυρνά με γοργούς ρυθμούς και η σωφρονιστική πολιτική της χώρας και μαζί με αυτήν η ομαλή επανένταξη, η ασφάλεια κρατουμένων και υπαλλήλων, τα δικαιώματα, ο ανθρωπισμός και αυτή η διολίσθηση θέτει πλέον ζητήματα δημοκρατίας. Η έκθεση «Θέμα Χρόνου» με έργα κρατουμένων στην Art-Athina το 2016, είναι αμφίβολο εάν θα επαναληφθεί, παραμένει ωστόσο επίκαιρη. Μόνο που τώρα ο χρόνος γίνεται πιο μακρύς, πιο δύσκολος.
