Τα δικαιώματα στην Ελλάδα από το τέλος του εμφυλίου στο τέλος της μεταπολίτευσης

Τον Μάρτιο του 1936, μια ομάδα διανοουμένων ανάμεσα στα ονόματα των οποίων διακρίνουμε τους Αλέξανδρο Σβώλο, Γιώργο Θεοτοκά, Στρατή Σωμερίτη και άλλους, έστελνε μια επιστολή σε κλειστό κύκλο παραληπτών στην Αθήνα. Η ιδέα της επιστολής αφορούσε την «ίδρυσιν υπεράνω κομμάτων και άλλων διακρίσεων ενός Συνδέσμου προς προστασίαν των ατομικών ελευθεριών, αι οποίαι κατά γενικήν αντίληψιν συχνά καταπατούνται και συστηματικώς περιορίζονται υπό διάφορα προσχήματα εκάστοτε». Από τότε χρειάστηκαν δεκαοχτώ ολόκληρα χρόνια, ανάμεσα στα πιο ταραχώδη της σύγχρονης πολιτικής ιστορίας της Ελλάδας, προκειμένου αυτός ο «Σύνδεσμος» να μπορέσει τελικά να πάρει σάρκα και οστά. Το 1953 ιδρύθηκε η Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και του Πολίτη, η πρώτη μη κυβερνητική οργάνωση ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην Ελλάδα, πολύ πριν εφευρεθεί το σύγχρονο ακρωνύμιο «ΜΚΟ».   

Φέτος, η Ένωση με αφορμή τα 50 χρόνια από την ίδρυσή της, διοργανώνει συνέδριο με θέμα «1953-2003, τα δικαιώματα στην Ελλάδα από το τέλος του εμφυλίου στο τέλος της μεταπολίτευσης». Η ιστορία της Ένωσης ταυτίζεται με την εξέλιξη των αγώνων για την προάσπιση των δικαιωμάτων καθ? όλη τη διάρκεια του μισού αιώνα που παρήλθε από την ίδρυσή της. Η παράλληλη αυτή πορεία, δυσδιάκριτη μέσα στη σημερινή πολυχρωμία της κοινωνίας πολιτών, γίνεται εμφανής αν ανατρέξουμε σε χρόνους δύσκολους, όπου κάθε λόγος για τα δικαιώματα προκαλούσε από υποψίες έως και διωγμούς. 

Η συγκεκριμένη ιστορική περίοδος αποτελεί το κρισιμότερο στιγμιότυπο στην πορεία των ατομικών ελευθεριών στην Ελλάδα  προσφέροντας γόνιμο έδαφος για διαχρονική επιστημονική διερεύνηση. Στο συνέδριο, νομικοί, πολιτικοί επιστήμονες και ιστορικοί θα παρουσιάσουν και θα συζητήσουν την εξέλιξη των συνταγματικών δικαιωμάτων, οριοθετώντας την ιστορική διάστασή τους και αναζητώντας αποκαλυπτικούς παραλληλισμούς ανάμεσα στις διάφορες στιγμές και φάσεις της περιπετειώδους πεντηκονταετίας. Το συνέδριο θα επιχειρήσει να συμβάλει στην ανάπτυξη ενός προβληματισμού σχετικού με την ιστορικότητα των εγγυήσεων αλλά και των παραβιάσεων των δικαιωμάτων. Η αντίστιξη «από το τέλος του εμφυλίου στο τέλος της μεταπολίτευσης» σημασιοδοτεί την οπτική υπό την οποία οι εισηγητές προσεγγίζουν τα θέματά τους, αποδίδοντας έμφαση στην εξέλιξη του κανονιστικού περιεχομένου των δικαιωμάτων εντός αυτών των πραγματικών και συμβολικών χρονικών ορίων της πεντηκονταετίας.

Το συνέδριο θα ανοίξει ο Χριστόφορος Αργυρόπουλος με μια αναδρομή στην ιστορία της Ελληνικής Ένωσης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου. Η πρώτη θεματική ενότητα, «Πολιτικό & ιδεολογικό πλαίσιο / παρατεταμένος εμφύλιος, μεταπολιτευτική συγκυρία» (Παρασκευή 12/12, 18:00΄-20:30΄), θέτει τις θεμελιώδεις ιστορικές παραμέτρους που συνδιαμόρφωσαν την εξέλιξη των δικαιωμάτων στην επίμαχη πεντηκονταετία. Από το Σύνταγμα του 1952 και τη δικτατορία, μέχρι τη σημερινή κατάστρωση και ρύθμιση των «παλαιών» και «νέων» δικαιωμάτων, η σχετική συζήτηση υπερβαίνει το σχολαστικό νομικό δόγμα και προτάσσει την ανάλυση της ιστορικής και πολιτικοκοινωνικής πραγματικότητας. Προεδρεύει ο Αντώνης Δροσόπουλος, εισηγούνται οι Γιάννης Τασόπουλος, Νίκος Παπαχρήστος, Γιάννης Δρόσος, Ιφιγένεια Καμτσίδου & Ξενοφών Κοντιάδης. Σχολιάζει ο Γιώργος Μαυρογορδάτος.

 

Η δεύτερη θεματική ενότητα, «Οι περιπέτειες των δικαιωμάτων σε ένα κράτος εθνικό και ιδεολόγον / ιθαγένεια, μειονότητες, θρησκευτική ελευθερία, ισότητα» (Σάββατο 13/12, 9:30΄-14:15΄), πραγματεύεται ζητήματα δικαιωμάτων που συναρτώνται άμεσα με τις εκδοχές εθνικής ιδεολογίας που επικράτησαν στην Ελλάδα σε όλη τη διάρκεια της πεντηκονταετίας αυτής. Τα ζητήματα αυτά σήμερα διατηρούν την επικαιρότητά τους, καθώς, κατά κοινή ομολογία, αποτελούν ακόμη πηγές συστηματικών διακρίσεων στη χώρα.  Η μελέτη της ιστορίας της ελληνικής ιθαγένειας, των πολιτικών έναντι των μειονοτήτων, αλλά και της κατάστασης της θρησκευτικής ελευθερίας στη χώρα, προσφέρεται ως μια εξόχως αποκαλυπτική αποκρυπτογράφηση των βαθύτερων στρατηγικών αποκλεισμού και ενσωμάτωσης που, στην πορεία των ετών αυτών, υιοθέτησε το ελληνικό κράτος, στο όνομα των ίδιων των εθνικών του ιδεωδών. Προεδρεύουν οι Ριχάρδος Σωμερίτης & Σοφία Κουκούλη-Σπηλιωτοπούλου, εισηγούνται οι Λάμπρος Μπαλτσιώτης, Δημήτρης Χριστόπουλος, Κωνσταντίνος Τσιτσελίκης, Ανδρέας Τάκης, Γιάννης Κτιστάκις, Καλλιόπη Λυκοβαρδή, Χρύσα Χατζή, Μιχάλης Τσαπόγας & Δημήτρης Δημούλης. Σχολιάζουν οι Αντώνης Λιάκος & ¶γγελος Ελεφάντης.

 

Η τρίτη ενότητα, «Δικαιώματα ως όψεις κοινωνικών καθηκόντων / οικονομία, εργασία, οικογένεια, ήθη»(Σάββατο 13/12, 18:00΄-20:15΄ & Κυριακή 14/12, 10:00΄-12:30΄), θα επιχειρήσει να θέσει ένα προβληματισμό σχετικό με το περιεχόμενο των δικαιωμάτων εκείνων στα οποία η πολιτική κοινότητα προσδίδει μια διττή φύση. Την ίδια στιγμή που τα αντιλαμβάνεται ως ατομικές ελευθερίες, τα εννοιολογεί και ως καθήκοντα των ανθρώπων έναντι του συνόλου, αλλά και έναντι των άλλων ανθρώπων. Η ισορροπία ανάμεσα στους δύο αυτούς ρόλους δεν είναι καθόλου αυτονόητη, ούτε βέβαια κεκτημένη στην Ελλάδα. Τούτο ισχύει τόσο σε σχέση με τα ακόμη επίκαιρα ελλείμματα που αφορούν στην άσκηση παραδοσιακών αστικών δικαιωμάτων, όπως αυτό της ιδιοκτησίας, όσο και σε σχέση με τις δικαιικές ελλείψεις και ηθικές αγκυλώσεις της ελληνικής νομοθεσίας (και κατ? επέκταση της κοινωνίας) έναντι σύγχρονων προκλήσεων απέναντι στη γενετική ταυτότητα, τη γενετήσια ελευθερία και την ίδια την οικογένεια. Προεδρεύουν οι Γιώργος Παπαδημητρίου & Γιώργος Κουμάντος, εισηγούνται οι Γιώργος Δελλής, Ηλίας Καστανάς, Σταύρος Μουδόπουλος, Νίκος Σιταρόπουλος, Καλλιόπη Στεφανάκη, Θανάσης Παπαχρίστου, Τάκης Βιδάλης, Χαράλαμπος Ανθόπουλος, Βαγγέλης Μάλλιος & Σταύρος Τσακυράκης. Σχολιάζουν οι ¶λκης Ρήγος & ¶ννα Φραγκουδάκη.

 

Η τέταρτη ενότητα, «Εξουσία και καταστολή / μέσα πολιτικού αγώνα, ιδιωτικότητα, προσωπική ασφάλεια, εσωτερικός εχθρός & ποινικό οπλοστάσιο» (Παρασκευή 19/12, 18:30΄-20:30΄ & Σάββατο 20/12, 10:00΄-12:30΄), καταλαμβάνει το κατ? εξοχήν πεδίο επίδρασης των πολιτικών περιπετειών στα συνταγματικά δικαιώματα, ακριβώς επειδή η απρόσκοπτη άσκηση των συγκεκριμένων δικαιωμάτων αποτελεί ευθεία πολιτική συμμετοχή, ενώ για το κράτος συχνά αποτελεί την ενσάρκωση της πολιτειακής απειλής. Είτε πρόκειται για την ελευθερία συνάθροισης και το πανεπιστημιακό άσυλο, είτε για το απόρρητο επικοινωνίας και την προσωπική ασφάλεια, είτε τέλος, για το πολιτικό έγκλημα, τα αποτελέσματα των αγώνων απέναντι στα εκάστοτε καθεστώτα δημιουργούν πραγματικότητες που ορμητικά επηρεάζουν την καθημερινότητα όλων των ανθρώπων, ακόμη και αυτών που διαλέγουν την αποχή. Η διαχρονική μελέτη των συγκεκριμένων δικαιωμάτων υπό το φως των αντίστοιχων πολιτικών εξελίξεων, διαλύει την ψευδαίσθηση μιας δήθεν γραμμικής και μονόδρομης εξέλιξης. Έτσι, λόγου χάριν, στο πεδίο της ποινικής καταστολής, οι επιλογές του μετεμφυλιακού και του αντιτρομοκρατικού νομοθέτη παρουσιάζουν αναπάντεχες αναλογίες. Προεδρεύουν οι Μιχάλης Σταθόπουλος & Αλίκη Γιωτοπούλου-Μαραγκοπούλου, εισηγούνται οι Δημήτρης Σαραφιανός, Παναγιώτης Μαντζούφας, Μαριαλένα Τσίρλη, Πελοπίδας Δόνος, Δημήτρης Μπελαντής, Νίκος Κουλούρης, Ευτύχης Φυτράκης, Βασίλης Καρύδης & Δημήτρης Σπυράκος. Σχολιάζουν οι Γιώργος Καμίνης & Νίκος Παρασκευόπουλος.

 

Η πέμπτη ενότητα, «Θεσμοί & εγγυήσεις / δικαστική & διεθνής προστασία,  μη κυβερνητικός χώρος» (Σάββατο 20/12, 17:30΄-21:00΄), ολοκληρώνει τη θεματολογία του συνεδρίου αποτιμώντας τις διαδικασίες προστασίας και υπεράσπισης των δικαιωμάτων, είτε αυτές στηρίζονται στο θεσμικό εξαναγκασμό της πολιτείας, είτε στη συναίνεση της έναντι διεθνών εξελίξεων. Κομβικό σημείο στην αντίστοιχη ιστορική εξέλιξη αποτελεί η είσοδος της διεθνούς προστασίας των δικαιωμάτων στο ελληνικό πολιτειακό προσκήνιο. Το διεθνές δίκαιο, σε όλες τις εκδοχές του (ΟΗΕ, Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και Ευρωπαϊκή Ένωση), επαναοριοθετεί το πλέγμα εγγυήσεων αλλά και καθ? εαυτό το κανονιστικό περιεχόμενο των δικαιωμάτων. Μαζί με τους θεσμικούς μηχανισμούς, δηλαδή την παραδοσιακή δικαστική προστασία και το διεθνές δίκαιο, εξετάζονται οι μορφές διάχυσης των εγγυήσεων στην κοινωνία των πολιτών, ο ρόλος της επιστημονικής κοινότητας και του μη κυβερνητικού χώρου. Όπως και στις προηγούμενες ενότητες, έτσι και εδώ διαγράφεται σαφής η υπαγωγή των σχετικών με τα δικαιώματα στρατηγικών στην πολιτική συγκυρία. Προεδρεύει ο Γιώργος Κασιμάτης, εισηγούνται οι Κώστας Γιαννακόπουλος, Μιχάλης Πικραμένος, Χρήστος Ροζάκης, Παναγιώτης Βογιατζής, Μιχάλης Βηλαράς, Νίκος Φραγκάκης & Φίλιππος Βασιλόγιαννης, σχολιάζει ο Αντώνης Μανιτάκης. Το συνέδριο θα κλείσει ο Νίκος Αλιβιζάτος συνοψίζοντας τα συμπεράσματα. 

 

Το συνέδριο θα διεξαχθεί στο κεντρικό κτίριο του Πανεπιστημίου Αθηνών (αμφιθέατρο «Ι. Δρακόπουλου»). Πληροφορίες στα γραφεία της Ένωσης, Κριεζώτου 6, και στο τηλέφωνο 210-3613117 (ώρες γραφείου).

Δημήτρη Χριστόπουλου,  Μιχάλη Τσαπόγα *

* Μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου της Ελληνικής Ένωσης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου.